Trong một ván cờ tướng, khai cuộc là giai đoạn đầu tiên, và cũng là phần đặt nền móng cho toàn bộ thế trận sau này. Nhiều người chơi mới thường xem nhẹ giai đoạn này, cho rằng sự gay cấn và quyết định thắng bại nằm ở trung cuộc hay tàn cuộc. Tuy nhiên, khi nghiên cứu sâu hơn, ta sẽ thấy rằng chính những nước đi ban đầu, tưởng chừng đơn giản ấy, lại có sức ảnh hưởng lớn nhất đến cục diện của cả ván đấu.
1. Tầm quan trọng của khai cuộc
Một ván cờ tướng thông thường được chia thành ba giai đoạn: khai cuộc, trung cuộc và tàn cuộc. Sự phân chia này chỉ mang tính quy ước, nhưng nó phản ánh đúng quy luật phát triển tự nhiên của một ván cờ. Trong đó, khai cuộc thường kéo dài khoảng 8–12 nước đầu tiên, là thời điểm người chơi bắt đầu triển khai lực lượng, định hình thế trận và giành quyền chủ động.
Khai cuộc tốt giúp người chơi sớm tạo được ưu thế, xây dựng thế công vững chắc hoặc bố trí thế phòng thủ hợp lý. Ngược lại, một khai cuộc sai lầm có thể khiến người chơi rơi vào thế bị động ngay từ đầu, thậm chí mất ván cờ chỉ sau vài chục nước. Nhiều danh thủ từng nhận định rằng, “khai cuộc quyết định đến 40% kết quả của ván cờ”, trong khi trung cuộc và tàn cuộc mỗi giai đoạn chỉ chiếm khoảng 30%.
Trong lịch sử cờ tướng, quan điểm về khai cuộc cũng từng trải qua nhiều thay đổi. Ngày xưa, các tay cờ cổ điển chủ yếu chú trọng cờ trung và cờ tàn, xem đó là nơi thể hiện tài năng thực sự. Nhưng khi trình độ thi đấu ngày càng cao, người ta nhận ra rằng chỉ cần khai cuộc tốt, bạn đã nắm trong tay lợi thế lớn. Từ đầu thế kỷ 20, các danh thủ hiện đại đều xem khai cuộc là phần không thể thiếu trong mọi giáo trình luyện cờ.
2. Mục tiêu của khai cuộc
Trong toàn bộ ván cờ, mục tiêu tối thượng là chiếu bí Tướng đối phương. Tuy nhiên, ở giai đoạn khai cuộc, mục tiêu này chưa thể đạt được. Thay vào đó, người chơi cần tập trung vào việc triển khai quân hợp lý, chiếm giữ các vị trí quan trọng và chuẩn bị cho các kế hoạch tấn công hoặc phòng thủ sau này.
Một khai cuộc thành công là khi các quân chủ lực như Xe, Pháo, Mã được huy động nhanh chóng và phối hợp nhịp nhàng, đồng thời hạn chế được khả năng triển khai của đối phương. Trong thực chiến, nếu bên đi tiên có thể kiểm soát được thế trận, ép buộc đối phương phải phòng ngự, thì gọi là “giành quyền chủ động”. Ngược lại, bên phải chống đỡ được xem là “bị động” hay “hậu thủ”.
Mục tiêu của người đi tiên là duy trì thế chủ động càng lâu càng tốt, tìm cơ hội giành “lời quân” (ăn được một hoặc vài quân của đối phương) hoặc “lời chất” (ăn quân mạnh hơn so với quân mình hy sinh). Trong khi đó, người đi hậu cần kiên nhẫn phòng ngự, hóa giải sức ép và chờ cơ hội phản công để giành lại quyền chủ động.
Điều quan trọng là người chơi phải biết đánh đổi giữa thế và lực. Có khi, một bên chịu thiệt về quân số nhưng lại nắm được thế tấn công mạnh mẽ, ép đối thủ vào thế bị động — tình huống này vẫn được xem là có “ưu thế”. Ngược lại, hơn quân mà không có thế chủ động cũng không đảm bảo chiến thắng. Bởi vậy, giữa hai yếu tố “lời quân” và “chủ động thế”, người có kinh nghiệm luôn đánh giá cao yếu tố thứ hai.
Từ thời nhà Minh – Thanh, các danh kỳ đã hiểu rõ điều này. Trong các trước tác cổ như Kỳ kinh luận có câu: “Bỏ quân cần được nước tiên, bắt quân chớ để hậu thủ.” Nghĩa là, nếu hi sinh quân, phải đổi lại thế tấn công; còn nếu ăn quân mà mất thế, sẽ nhanh chóng thất bại.
3. Cách đánh giá một thế cờ khai cuộc
Để biết một thế cờ đang ở trạng thái nào – ưu, kém, hay cân bằng – người chơi phải biết đánh giá thế trận. Việc này không chỉ để xác định ai đang mạnh hơn, mà còn để hiểu rõ điểm mạnh, điểm yếu của cả hai bên, từ đó đề ra kế hoạch hợp lý cho trung và tàn cuộc.
Ba yếu tố cơ bản giúp đánh giá một thế cờ là: vị trí quân chủ lực, lực lượng tổng thể, và hệ thống phòng thủ.
Vị trí các quân chủ lực
Xe, Pháo và Mã là ba quân tấn công chủ lực của cờ tướng. Vị trí của chúng trên bàn cờ quyết định khả năng kiểm soát không gian, cơ động tấn công và chuyển hóa thế trận. Một Xe hoạt động linh hoạt trên các đường ngang và dọc sẽ có giá trị chiến thuật cao hơn hẳn so với Xe bị bó hẹp sau tuyến Tốt.
Người chơi phải biết “thế” và “lực” của mỗi quân. Lực là sức mạnh vốn có – ví dụ Xe có giá trị khoảng 10 Tốt, Pháo là 5, Mã là 4,5 – còn thế là vị trí mà quân đó đang đứng. Một quân có lực mạnh nhưng ở vị trí xấu sẽ mất tác dụng, ngược lại, một quân yếu nhưng ở vị trí thuận lợi có thể tạo ra sức mạnh lớn. Như Chủ tịch Hồ Chí Minh từng viết:
“Lạc nước, hai Xe đành bỏ phí – Gặp thời, một Tốt cũng thành công.”
Do đó, khi khai cuộc, người chơi không chỉ đếm số quân mà phải hiểu giá trị thực tế của từng quân trong thế cờ cụ thể.
Lực lượng tổng thể
Yếu tố lực lượng bao gồm số lượng và chất lượng quân cờ của hai bên. Thông thường, bên nào còn nhiều quân chủ lực và có sự phối hợp tốt sẽ nắm ưu thế. Tuy nhiên, “đông quân chưa chắc mạnh”, bởi lực lượng chỉ phát huy hiệu quả khi được triển khai hợp lý. Một bên có nhiều quân nhưng bị kẹt thế có thể vẫn thua trước bên ít quân hơn nhưng tấn công đúng lúc, đúng chỗ.
Hệ thống phòng thủ
Bên cạnh tấn công, người chơi phải xây dựng được hệ thống phòng thủ vững chắc, thường gồm các quân Sĩ, Tượng và Tốt đầu. Khi chúng phối hợp nhịp nhàng, Tướng được bảo vệ an toàn, người chơi có thể yên tâm triển khai kế hoạch tấn công. Ngược lại, một sơ hở nhỏ trong hệ thống phòng thủ có thể bị đối phương khai thác để chiếu bí nhanh chóng.
Các danh thủ có nhiều kinh nghiệm thường tìm cách phá vỡ thế phòng thủ của đối thủ bằng những đòn hi sinh chiến lược, như đổi Mã lấy Tượng, thậm chí bỏ Xe để mở đường chiếu bí. Nhưng không phải lúc nào hi sinh cũng đúng – điều quan trọng là phải nhận biết thời điểm hợp lý để chuyển thế.
4. Kết luận
Khai cuộc không chỉ là giai đoạn mở màn của một ván cờ, mà là quá trình chiến lược mang tính nền tảng. Nó đòi hỏi người chơi phải có tư duy tổng hợp: vừa biết triển khai quân hợp lý, vừa dự đoán hướng phát triển của thế trận trong trung và tàn cuộc.
Một người chơi giỏi không bao giờ coi khai cuộc là phần “mở màn” đơn giản, mà xem đó là nơi quyết định nhịp độ và cục diện của toàn bộ ván cờ. Học cách khai cuộc đúng, hiểu rõ ý nghĩa của từng nước đi và biết đánh giá thế trận là con đường ngắn nhất để nâng cao trình độ.
Trong cờ tướng, không có chiến thắng nào bắt đầu từ sự ngẫu hứng. Mọi chiến thắng đều được chuẩn bị từ những nước khai cuộc đầu tiên – nơi người chơi đặt nền móng cho một kế hoạch tấn công hoàn hảo và một chiến thắng bền vững.
